Situatat e jashtëzakonshme kërkojnë masa të jashtëzakonshme. Përballë madhësisë së rreziqeve shëndetësore të shkaktuara nga pandemia e sëmundjes koronavirus 2019 (COVID-19), qeveritë kombëtare u është dashur të vendosin shpejt nëse duhet të shpallin ose jo një gjendje të jashtëzakonshme për të frenuar përhapjen e sëmundjes.
Kur një kërcënim shëndetësor përbën një rrezik për të gjithë popullatën, atëherë pezullimi i ligjit të zakonshëm është i ligjshëm për të rritur aftësinë e qeverisë për të mbrojtur shoqërinë. Një gjendje e domosdoshme justifikon gjendjen e jashtëzakonshme. Ky shtet siguron një kornizë ligjore për kufizimin e lirisë individuale gjatë një periudhe të shkurtër kohore, siç është liria e lëvizjes, liria e tubimit dhe liria e sipërmarrjes. Ky shtet u mundëson qeverive të kërkojnë mallra dhe shërbime, të mbyllin objektet publike ose private dhe të marrin masa detyruese që normalisht do të shiheshin si shkelje të të drejtave themelore. Siguria shëndetësore bëhet çështje e sigurisë publike.
Situatat e jashtëzakonshme kërkojnë mjete të jashtëzakonshme. Përballë një kërcënimi të menjëhershëm, qeveritë nuk ngurrojnë të përdorin teknologjitë më të fundit të mbikëqyrjes në masë. Kina po përdor përdorimin e droneve, kamerave për njohjen e fytyrës dhe teknologjinë e kodit të shpejtë të përgjigjes për të monitoruar vendndodhjet e qytetarëve të saj. Koreja e Jugut, Singapori dhe Izraeli po nxjerrin të dhëna të Sistemit të Pozicionimit Global nga rrjetet e telefonisë celulare, informacione për kartat e kreditit dhe imazhe video për të monitoruar shpërthimin. Këto vende ushtrojnë një biopolitikë ndërhyrëse, ku të gjithë mund të vëzhgohen, kontrollohen dhe monitorohen në çdo lëvizje të tyre. Megjithëse një vëzhgim i tillë nga një distancë është efektive në përmbajtjen e COVID-19, ka pak njohuri se si do të ruhen këto të dhëna për një afat të gjatë dhe sa joshëse do të jetë për qeveritë të mbajnë sasi të rritura të mbikëqyrjes në vijim të pandemisë.
A mundet që përjashtimisht të rrezikojë disa parime demokratike në planin afatgjatë? A mund të çojë epidemia në uljen e të drejtave individuale pas pikut të krizës? Rreziku i parë është që disa masa të jashtëzakonshme të miratuara në kontekstin e një emergjence përfundimisht mund të bien në fushën e legjislacionit normal, nëse drejtuesit argumentojnë se një kërcënim i përhapur shëndetësor mund të rishfaqet në çdo kohë. Në SH.B.A., Akti Patriotik, ka shkelur liritë civile në planin afatgjatë duke lejuar agjencitë e sigurisë të spiunojnë çdo amerikan pa një proces të duhur. Në Francë, pas sulmeve terroriste në Paris në 2015, një ligj kundër terrorizmit uli liritë civile duke ulur mbikëqyrjen gjyqësore të mjeteve të sigurisë. Shumë intelektualë argumentojnë se një normalizim i tillë i masave emergjente është bërë një trend në demokracitë.
Rreziku i dytë është që qeveritë të mund të përfitojnë nga efekti thelbësor i kësaj krize për të administruar një të ashtuquajtur strategji shoku, që synon forcimin e politikës së mbikëqyrjes. Siç ka theksuar Naomi Klein, kjo strategji konsiston në një qeveri që shfrytëzon mundësinë e një traume kombëtare – p.sh. një luftë, një sulm terrorist, një katastrofë natyrore – për të bërë reforma rrënjësore, të cilat do të konsideroheshin të papranueshme më parë. Shumë qeveri mund të përfitonin nga teknologjitë e ndjekjes, inteligjenca artificiale dhe robotika për të zgjeruar mbikëqyrjen pushtuese. Qeveritë me shumë gjasë do të kërkojnë të vëzhgojnë jetën intime të publikut, të parashikojnë dhe monitorojnë sjelljet dhe lëvizjet e tyre. Këto praktika mund të transformohen në mbikëqyrjen panoptike të jetës së qytetarëve.
Rreziku i tretë është se frika mund të ndryshojë vlerën e qytetarëve në liri. Ndërsa kërcënimet biologjike dhe mjedisore globale rriten, qytetarët mund të jenë në gjendje të heqin dorë nga disa nga të drejtat e tyre kushtetuese. Aspirata për siguri mund të prish shpejt dëshirën për liri. Kjo aspiratë mund të çojë në individët që preferojnë autoritetin e një drejtuesi për etikën e diskutimit demokratik. Qytetarët madje mund të kërkojnë siguri të butë të teknologjive të zgjuara dhe qeverisje algoritmike.
Në shëndetësi, teknologjitë e ndjekjes janë efektive në përmirësimin e kërkimit shëndetësor, parashikimin e kërcënimeve shëndetësore dhe zbutjen e individëve me sjellje të rrezikshme. Ky efektivitet është arsyeja pse qeveritë do të joshen të sjellin mbikëqyrje masive në ligjet normale. Evolucioni është duke u zhvilluar: shumë rregullatorë kombëtar të shëndetit, qendra kërkimore dhe ofrues të kujdesit shëndetësor në të gjithë botën tashmë përdorin të dhënat personale. Nga njëra anë, sistemet e përcjelljes shëndetësore vlerësohen për përfitimet e tyre të jashtëzakonshme në drejtim të parandalimit të sëmundjeve, ndjekjen terapeutike të pacientëve, dhe monitorimin epidemiologjik. Nga ana tjetër, askush nuk mund të injorojë rrezikun që grumbullimi i pjesës më të madhe të të dhënave mund të shndërrojë mbikëqyrjen e çështjeve shëndetësore në mbikëqyrjen e individëve, me një gamë të tërë informacioni të mundshëm për stilin e jetës, zgjedhjet personale dhe për përkatësitë territoriale, sociale dhe minoritare . Në vendet autoritare, një situatë e tillë mund të çojë në stigmatizimin e pakicave sociale. Nuk ka asnjë arsye për t’i konsideruar demokracitë liberale imune ndaj këtij rreziku.
A ka ndonjë arsye për të qëndruar optimist? Krizat kryesore që shkaktojnë tronditje shoqërore në fund të fundit mund të provokojnë mënyra pozitive për të rikonisderuar të drejtat e përbashkëta dhe themelore. Pjesëmarrja e grave në përpjekjet e luftës midis viteve 1914 dhe 1918, për shembull, çoi në shtrirjen e së drejtës së votës për gratë në shumë vende. Fundi i Luftës së Dytë Botërore dha një mundësi për vendet evropiane të rishikojnë kontratën sociale rreth sistemeve gjithëpërfshirëse të mbrojtjes shëndetësore. Të gjitha gjërat e konsideruara, është koha e duhur tani, pasi njerëzimi po përballet me krizën, të fillojë të mendojë për rindërtimin pas COVID-19. Në këtë debat, të drejtat themelore nuk duhet të anashkalohen, veçanërisht në vendet me politika të dobëta të intimitetit dhe mbrojtjes së të dhënave.
Si mund të mendojnë njerëzit për sistemet e menaxhimit të krizave shëndetësore që mbrojnë shoqërinë pa dëmtuar lirinë individuale? Legjislaturat kombëtare duhet të miratojnë rregulla adekuate për të siguruar që politikat e mbikëqyrjes dhe monitorimit të shëndetit do të përcaktohen në mënyrë rigoroze me ligj, në përpjesëtim me nevojat e shëndetit publik, të bëra në mënyrë transparente, të kontrolluar nga autoritetet e pavarura rregulluese, duke iu nënshtruar reflektimit të vazhdueshëm etik, jo-diskriminues, dhe respektimit të drejtave themelore.
Artikullin origjinal e gjeni në “The lancet”.
